Wraz z rozpoczęciem sezonu grzewczego warto zastanowić się na przyczynami powstania smogu oraz jego wpływu na zdrowie i życie ludzi. Głównymi przyczynami powstawania smogu jest tzw. niska emisja, czyli wprowadzanie szkodliwych pyłów i gazów z niskiej wysokości (do 40m), a zatem głównie z lokalnych kotłowni (pieców) domowych. Kominy odprowadzające spaliny (dym) powstałe podczas spalania paliw( np. węgla kamiennego czy drewna) w domach jednorodzinnych, najczęściej znajdują się na wysokości 10-20m. Jest to bardzo niekorzystne, ponieważ wszystkie szkodliwości znajdujące się w dymie gromadzą się blisko miejsca powstawania. Wówczas na bardzo małym obszarze występuje bardzo duże stężenie szkodliwych gazów i pyłów. Sprawa jest zupełnie inna, w przypadku wysokich kominów np. elektrociepłowni (ok.70-306m), gdzie to zanieczyszczenia rozprzestrzeniają się na duże odległości. Dzięki temu stężenie zanieczyszczeń w danym punkcie jest bardzo małe. Ukształtowanie terenu ma duży wpływ na stan powietrza atmosferycznego. W miejscowościach znajdujących się w kotlinach (np. Osiek, Żywiec) czy rowach tektonicznych (np. Kraków) wymiana powietrza jest utrudniona np. przez pasma górskie. Ponadto, brak wiatru, w metrologii nazywany poziomym ruchem powietrza, powoduje jeszcze większą kumulację zanieczyszczeń. Zatem sami mieszkańcy decydują o tym jakim powietrzem oddychają.
Do głównych substancji, które znajdują się w dymie zaliczamy:
Pyły zawieszone PM10, PM5 i PM2,5 – część mineralna, pozostała po spalaniu. Pył PM10 odznacza się cząstkami o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów, pył PM5 cząstkami o średnicy mniejszej niż 5 mikrometrów, a pył PM2,5 mniejszej niż 2,5 mikrometra. Najniebezpieczniejsze są pyły najdrobniejsze, które trwale gromadzą się w górnych i dolnych drogach oddechowych oraz przedostają się do krwi. Na powierzchni pyłów mogą znajdować się też inne substancje takie jak: wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), metale ciężkie, dioksyny czy furany.
Pyły powodują kaszel, trudności z oddychaniem, zadyszkę, obniżają odporność organizmu na infekcje górnych dróg oddechowych, a także zaostrzają objawy alergiczne. Pyły są szczególnie niebezpieczne dla dzieci, osób starszych oraz osób zmagających się z astmą.
Dwutlenek siarki SO2 – zawarta w węglu siarka, podczas spalania utlenia się do dwutlenku siarki, który wraz z dymem odprowadzany jest do powietrza atmosferycznego. Dwutlenek siarki reaguje z parą wodną znajdującą się w powietrzu atmosferycznym, przez co jest głównym źródłem powstawania kwaśnych deszczy. U ludzi dwutlenek siarki wpływa niekorzystnie na górne drogi oddechowe i struny głosowe. Przenika przez ściany górnych dróg oddechowych do krwi, a następnie magazynują się w ścianach tchawicy, oskrzelach, wątrobie, śledzionie czy nawet mózgu.
Tlenki azotu NOx – podczas spalania węgla zostają odprowadzane z dymem tlenki azotu, które również są szczególnie szkodliwe dla ludzi i środowiska. Tlenki azotu reagując z parą wodną tworzą kwas azotowy, który podobnie jak kwas siarkowy jest źródłem kwaśnych deszczy. Poza tym, tlenki azotu są źródłem powstawania dziury ozonowej oraz smogu. Tlenki azotu obniżają odporność organizmu na infekcje bakteryjne, działają drażniąco na oczy i drogi oddechowe. Na związek ten powinny szczególnie uważać kobiety w ciąży, ponieważ działa szkodliwie na płód.
Metale ciężkie – do głównych przedstawicieli tej grupy zaliczamy kadm, rtęć, chrom czy ołów. Mają one zdolność do akumulacji w środowisku. Pierwiastki te magazynują się w szpiku kostnym, nerkach i śledzionie. Powodują anemie, agresywność czy zaburzenia snu. Metale ciężkie mogą mieć właściwości rakotwórcze.
Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne WWA – do tej grupy zaliczamy m.in. silnie rakotwórczy benzo(a)piren, powstający głównie podczas spalania odpadów oraz podczas spalania w piecach o bardzo niskim standardzie emisyjnych (pot. kopciuchów). WWA zostały znalezione również w warzywach i owocach, prawdopodobnie na skutek zanieczyszczonego powietrza. Benzo(a)piren przenika do płuc podczas oddychania. Działa szkodliwie na wątrobę, układ odpornościowy i krwionośny. Niestety Polska znajduje się, na pierwszym miejscu na liście krajów, w których stężenie w powietrzu benzo(a)pirenu jest największe.
Dioksyny – związki chemiczne wykazujące właściwości kancerogenne. U ludzi narażonych na wysokie stężenie dioksyn zaobserwowano trądzik chlorowy, zaburzenia w oddychaniu czy zapalenie spojówek.
Jak zapobiegać niskiej emisji?
Każdy z nas ma wpływ na jakość powietrza atmosferycznego. Przede wszystkim ważne jest aby palić w piecu węglem dobrej jakości. Warto również zastanowić się nad alternatywnymi źródłami energii np. gaz czy suche drewno (sezonowane co najmniej 2 lata), oraz odnawialnymi źródłami energii np. ogniwa fotowoltaiczne, turbiny wiatrowe. Warto zainwestować w docieplenie domu, dzięki czemu zużyjemy mniej paliwa energetycznego i mniej wyemitujemy szkodliwych gazów i pyłów do powietrza atmosferycznego. W okresach grzewczych należy też efektywnie wietrzyć pomieszczenia domu, a zatem zakręcamy kaloryfer i wówczas otwieramy okno na krótki czas. Po przewietrzeniu pokoju zamykamy okno i włączamy kaloryfer. Do innych działań społeczeństwa niezmniejszających zanieczyszczenie powietrza należy wyróżnić: korzystanie z komunikacji miejskiej zamiast indywidualnej, ograniczenie stosowania kominków, przemieszczanie się pieszo lub rowerem na krótkich odcinkach dróg.
W przypadku wystawienia smogu, pogorszenia jakości powietrza atmosferycznego zaleca się by dzieci i osoby starsze ograniczyły wychodzenie na dwór oraz ograniczenie wietrzenia pomieszczeń. Osoby aktywne fizycznie powinny również zrezygnować ze sportu na świeżym powietrzu.
Według Programu ochrony powietrza dla województwa małopolskiego. Małopolska w zdrowej atmosferze, wyróżnia się trzy stopnie zanieczyszczenia powietrza:
- I stopnień zagrożenia – kod żółty,
- II stopnień zagrożenia – kod pomarańczowy,
- III stopnień zagrożenia – kod czerwony.
Aktualne informacje o jakości powietrza atmosferycznego zaleca się sprawdzać na stronie internetowej https://powietrze.malopolska.pl/ w zakładce „komunikaty”.